Is het ‘vijf voor twaalf’ voor kloosters anno nu?

Wij doken als redactie in de wereld het kloosterleven. Wat zijn dat voor mensen die zich binden aan een klooster? Hoe ziet het kloosterleven eruit? Zijn er grote verschillen tussen open en gesloten kloosters? Dit zijn vragen die gaan beantwoorden via deze explainer.

De definitie van klooster
Een klooster (van het Latijnse claustrum, afgesloten ruimte) is een gebouw of een samenstel van gebouwen dat dient tot huisvesting van een groep of gemeenschap van mannen of vrouwen, vaak monniken of monialen genoemd, die zich uit de wereld heeft teruggetrokken om een godsdienstig leven te leiden.

Het kloosterleven
Het leven in het klooster bestaat samengevat uit drie woorden: bidden, werken en lezen. Zo’n zevenmaal per dag gaan de monniken op vaste tijden in gebed. In afwisseling van het bidden wordt er ook gewerkt. ‘Ora et labora’ betekent ‘bid en werk’ het is een leefregel van Benedictus waar de monniken in het klooster zich aan houden.

Behalve bidden en werken is er ook tijd voor lectio divina. Zij lezen dan psalmen en andere boeken, niet in de eerste plaats voor informatie, maar om het contact te zoeken met God. Na een tijd van lezen wordt het avond eten opgediend. Het eten wordt in stilte genuttigd waarna er één monnik voorleest uit de Bijbel, de regel van Benedictus, of een andere religieuze tekst. Na het avondeten is er nog een laatste gebed. Hierna gaan de monniken naar bed.

Toewijding
Monnik worden is niet iets wat je zomaar doet. Het is geen hobbyclub waar je wekelijks je rust vind en weer op kan laden. Monnik worden is een echte keuze, ook wel toewijding. Als je de keuze maakt om monnik te worden kies je er voor om de rest van je leven te wijden aan God en te leven in stilte.

Het is niet makkelijk om monnik te worden. Je mag eerst komen kijken, maar nadat je besluit in het klooster te blijven wordt je leerling- monnik. Er wordt je geleerd wat je de hele dag moet doen, je leert zingen, bidden en handwerken. Na ongeveer vijf jaar wordt er gevraagd of je nog steeds monnik wilt worden. Zo ja, dan leg je een plechtige gelofte af. Hierbij beloof je, je hele leven in het klooster te blijven en je leven te wijden aan God. Je leeft in kuisheid, armoede en gehoorzaamheid. Hierna ben je een echte monnik.

Niet alles over één kam scheren
Belangrijk om te vertellen is dat er verschillende soorten kloosters zijn.

Af en toe kom je ze tegen gekleed in een sierlijk habijt of een sobere pij. Vaker herken je ze aan een witte boord of een eenvoudig kruisje. Sommigen zijn druk in de weer bij kerkelijke en sociale activiteiten. Anderen lijken meer een toonbeeld van onthaasting in deze moderne tijden. We spreken ze aan met zuster, broeder of pater… of gewoon met mijnheer of mevrouw in situaties waar de neutraliteit dat vraagt.

Afhankelijk van de orde of congregatie waartoe ze behoren, hun spiritualiteit en hun werkterrein, kun je onderscheid maken tussen ‘apostolische’ of ‘actieve’ en ‘contemplatieve’ religieuzen.

Apostolische religieuzen zijn actief in stad en dorp, als pastor en parochiale werkster, in het onderwijs en de ziekenverpleging, in bejaardenzorg en in sociaal werk… Ze wonen bij je in de buurt, in een klooster, een huis in de straat of in het kloosterpand van een instituut.

Contemplatieve monniken en monialen leven meer teruggetrokken in abdijen en monasteria. Je ontmoet ze wel eens bij retraites en bezinningsdagen. Maar eigenlijk zijn het mensen van gebed en stille arbeid. In alle bescheidenheid maken en onderhouden zij religieuze kunst en lectuur, liturgische gewaden en voorwerpen, diverse soorten ambachtelijke producten… In vele abdijen ben je ook welkom als gast voor een periode van rust of bezinning.

Nieuwsgierig? klik hier om te zien hoe een klooster er van binnenuit ziet.

Feiten en cijfers
In het begin van ons onderzoek zijn we opzoek gegaan naar cijfers. Hoe staan kloosters er nu voor? Het antwoord op die vraag is vrij deprimerend, tenminste als u een voorliefde voor kloosters heeft.

Als we kijken naar het aantal actieve broeders en fraters, dan loopt dat sinds 1985 al terug. Dit is natuurlijk deels te wijten aan de secularisatie in Nederland. Zoals in onderstaan grafiek kunt zien, gaf in 1975 nog maar 23 procent aan niet-godsdienstig te zijn. Terwijl dat in 2018 al 53 procent was. Als klooster ga je het dan moeilijk krijgen dat is evident, want je hebt een steeds kleiner vijver om uit te vissen.

Dit zien we dan ook terug in de cijfers van kloosters. Zo zijn erin 2020 nog 211 actieve broeders en fraters. Terwijl dat in 1985 er nog 1690 zijn. Kortom de kloosters krijgen het steeds moeilijker. De vraag bij ons was dan ook, wat doen zij (het klooster) hiertegen?

Vergrijzing
De actieve broeders en fraters lopen tegen nog een probleem aan en dat is vergrijzing. In 2004 was maar liefst 88 procent van de broeders en fraters ouder dan 65 jaar. De toestroming van jonge mannen/vrouwen is er wel, maar heel mondjesmaat.

Actualiteit — corona

Kloosters zijn ook getroffen door corona, zoals iedereen er natuurlijk mee te maken heeft. Veel kloosters zijn getroffen door het virus. Zoals het klooster uit Voorschoten bijvoorbeeld.

Het leek allemaal voorspoedig te verlopen voor de bewoners van het statige Huize Bijdorp in Voorschoten, waar sinds 1875 de Dominicanessen van de Heilige Catharina van Siena resideren. ,,Wij zijn hier bevoorrecht boven vele anderen. Het kwaadaardige virus heeft Huize Bijdorp nog niet ontdekt’’, schreef bewoonster Baptiste Tuin op 1 mei nog opgewekt op de landelijke site van Dominicanen.nl.

Een etmaal later bleek het tóch mis voor de 47 zusters en broeders, waarvan liefst 27 boven de 90 jaar oud. Ruim twee weken later zijn er al drie zusters en één broeder overleden, meldde waarnemend burgemeester Charlie Aptroot donderdag aan de gemeenteraad van het Zuid-Hollandse Voorschoten. ,,Daar is inmiddels een vijfde sterfgeval bij gekomen”, aldus het voormalige VVD-kamerlid. ,,De raad wilde weten waarom het aantal corona-slachtoffers ineens zo opliep.”

Alle ruim 40 overgebleven nonnen en broeders zitten inmiddels in individuele quarantaine op hun kamers. Verzorgers dragen mondkapjes en beschermende kleding. ,,Onwerkelijk en bizar”, schrijft zuster Baptiste Tuin. ,,Terwijl de samenleving langzaam en voorzichtig weer open gaat, trekt Bijdorp dicht.”

Deze ontwikkeling had financiële gevolgen. Vaak moesten winkels van klooster dicht en hierdoor kwam er een gat in hun inkomsten.

Probleemstelling
Zoals u kon lezen in vorige de paragraaf is het spreekwoordelijk ‘vijf voor twaalf’ voor het kloosterleven. Maar wat doet het klooster ertegen om te voorkomen dat het over een aantal jaren niet meer bestaat?

Zoals we al beschreven in de inleiding is het kloosterleven een echte toewijding. Het is niet zoiets als lid worden van een sportvereniging waar je een opzegbaar lidmaatschap hebt. Mensen die kiezen voor het kloosterleven zijn altijd op zoek naar God. En het leven in een klooster staat hun natuurlijk aan. Maar zijn deze mensen vandaag de dag, dan niet meer te vinden?

Het antwoord op die vraag kan je pas beantwoorden als kloosters actief naar die mensen opzoek zijn. Dat is vaak niet het geval, is gebleken uit ons vooronderzoek. Mensen uit het een klooster zien het vaak echt als een levensovertuiging en dat is het natuurlijk ook. Maar is dat dan ook een reden om geen of bijna geen promotie te maken voor het kloosterleven?

Daarin verschillen kloosters van mening. Zoals we beschreven in de inleiding hebben wij vooral contact gehad met ‘gesloten’ kloosters of te wel contemplatieve kloosters. Deze zijn tegen het actief maken van promotie voor het kloosterleven. Wel organiseren ze retraites en kunnen mensen overnachten in het gastenhuis.

Actualiteit — Wat zijn retraites?

Het Nederlandse woord ‘retraite’ komt van het Franse woord ‘retraiter’ = terugtrekken. Even afstand nemen van alles, jezelf weer opladen, afstemmen op wat echt belangrijk voor je is. Gezien de belangstelling voor retraites kun je gerust stellen dat veel mensen hier behoefte aan hebben. Kerken lopen leeg, maar mensen hebben wel degelijk behoefte aan zingeving en stilte. Kloosters hebben dit van oudsher in zich. Contemplatieve ordes leven al sinds eeuwen teruggetrokken van de wereld om zich af te stemmen op gebed, stilte en op God, maar natuurlijk ook op zichzelf (naar binnen kijken) en de medemens. Uiteindelijk gaat het er in het pure Christendom om wie we zijn als mensen met elkaar, de liefde.

‘Open’ dus de actieve kloosters zijn hier wat vooruitstrevender in. Zij maken namelijk wel reclame voor het kloosterleven. Zij leggen bijvoorbeeld flyers neer in bibliotheken en kerken. Ook maken ze reclame via internet. In veel opzichten zijn open klooster anders dan de gesloten kloosters. Zo zijn er veel activiteiten waarbij mensen uit de omgeving kunnen aansluiten. Kijk maar naar het stadsklooster in Amsterdam. Ook eten gasten vaak met de broeders mee in het klooster zelf.

‘Gesloten’ kloosters zoals Abdij Koningshoeven maken geen actieve reclame voor het kloosterleven. Ze zijn een contemplatief klooster wat inhoudt dat ze leven in afgeslotenheid en niet houden van ‘pottenkijkers’ bijvoorbeeld aan tafel. Om financieel rond te komen hebben ze wel retraites en verkopen ze het bekende La Trappe bier, en maken ze chocolade, jam en kaas. Dit verkopen ze mede ook om het hoofd financieel boven water te houden.

Zoals de titel al luidt is het echt ‘vijf voor 12’ voor de kloosters of is er nog toekomstperspectief?